Katalizatory, strumienice – fakty i mity

Czyli wszystko to co chciałbyś wiedzieć – czym są, jak są zbudowanie, kiedy można zastąpić katalizator i jaki wpływa ma to na spalanie?

Katalizatory:
Zacznijmy od działania i budowy – reaktor katalityczny (bo taka jest fachowa nazwa popularnie zwanego „katalizatora”) to urządzenie znajdujące się w układzie wydechowym, którego zadaniem jest zmiana związków szkodliwych po procesie spalania na „trochę przyjaźniejsze” środowisku. W silnikach o zapłonie iskrowym zadaniem jest utlenienie i redukowanie szkodliwości 3 związków:

tlenku azotu (NOx) do N2 (redukcja)
węglowodorów (CH) do H2O (utlenianie)
tlenku węgla (CO) do CO2 (utlenianie)

Dlatego w silnikach benzynowych jest on zwany reaktorem katalitycznym trój-funkcyjnym. Reakcje następują przy temperaturze pracy katalizatora w granicach 350-800 C oraz przy zachowaniu mieszanki mieszanki stechiometrycznej (λ = 1 czyli gdy na 1 kg spalanego paliwa przypada 14,7 kg powietrza ). Oczywiście reakcje będą zachodzić również gdy λ<1 lub λ>1, jednak przy λ=1 otrzymujemy optymalną emisje związków toksycznych.


W silnikach z zapłonem samoczynnym zadaniem reaktorów katalitycznych jest redukcja tlenku węgla (wynika to z pracy na ubogiej mieszance). Redukcja tlenków azotu w dużej mierze spoczęło na układach recyrkulacji spalin (EGR) oraz reaktorach SCR.
Z uwagi na różne działanie reaktory katalityczne do Diesla nie są zamienne z tymi przeznaczonymi do silników benzynowych i na odwrót!

Katalizatorami, czyli związkami przyśpieszającymi zachodzenie danej reakcji, są pallad, platyna, rod lub ruten i są ona napylane na monolit (czyli środek reaktora katalitycznego przypominający w budowie plaster miodu).
Występują 2 rodzaje monolitów – ceramiczne oraz metalowe. Monolity ceramiczne posiadają kwadratowe kanały a grubość ich ścianki wynosi ok. 0,05 – 0,15 mm. Monolity metalowe mają znacznie mniejsze ścianki (ok. 0,03 – 0,07mm) co wpływa na zwiększenie przepustowości, są one stosowane coraz częściej na pierwszy montaż w nowych modelach aut. Mają także większą odporność termiczną, dlatego stosuje się je przy instalacjach LPG.

Zaletą reaktorów z wkładem ceramicznych jest ich lepszy (przyjemniejszy) dźwięk, o czym nie zawsze można powiedzieć przy reaktorach z wkładem metalowym. Po wielu latach montażu, z doświadczenia wiem, że przy niektórych układach wydechowych zamiana wkładu ceramicznego na metalowy niosła za sobą metaliczny podźwięk w pewnych zakresach obrotów silnika.

Wadą reaktora z wkładem ceramicznych jest o wiele słabsza odporność na uszkodzenia mechaniczne (wiele usterek dot. reaktorów to pęknięcie ceramicznego monolitu) oraz mniejsza odporność na dynamiczne zmiany temperatury (dlatego przy instalacjach LPG powinno stosować się tylko reaktory z wkładem metalowym).

Reaktory możemy również podzielić z uwagi na sposób montażu:
– reaktory podkolektorowe – znajdują się na początku układu wydechowego, często są zintegrowane z kolektorem wydechowym. Najczęściej są one montowane pionowo;
– reaktory początkowe – montowane najczęściej w pionie, mają za zadanie podgrzania lub przekazania właściwej temperatury znajdującego się w dalszej części reaktora właściwego;
– reaktory pozostałe – montowane w poziomie, znajdujące się w ok. 1/3 długości całego układu wydechowego.

Przy omawianiu reaktorów katalitycznych warto wspomnieć o normach emisji spalin. Normy te są nazywane EuroX, gdzie x oznacza kolejne generacje. Od 1993 roku auta produkowane w Europie aby otrzymać homologację, musiały spełniać kolejne normy. Od normy Euro3 na układzie wydechowym rozpoczęto stosowanie dwóch sond – regulacyjnej, znajdującej się przed reaktorem oraz diagnostycznej, której jak sama nazwa wskazuje, zadaniem jest diagnozowanie pracy reaktora. Sondy są tak czułe, że ubytek choćby jednej ścianki pomiędzy dwoma kanałami powoduje wysłanie błędnego odczytu czego efektem jest zapalenie kontrolki „Check engine”.

Strumienice:
Strumienica łuskowa to urządzenie, które dzięki swojej budowie (spiralnie ułożone łuski wewnątrz), ma sprawić ukierunkowane zawirowanie spalin, co ułatwia wydostanie się spalin z układu wydechowego, podnosząc jego skuteczność.
Wyróżnić można dwa rodzaje strumienic pod względem budowy zewnętrznej:
– strumienice w obudowie katalizatora (imitacja)
– strumienice w obudowie rurowej (przypominający bezszwowy tłumik przelotowy)
Różnica w budowie zewnętrznej nie wpływa na pracę – zachowują się tak samo.

Strumienicami mylnie nazywamy też tłumiki rozprężne, które de facto, są spotykane w takich samych obudowach jak opisane powyżej. Jednak ich zadaniem nie jest kierunkowanie – a jak sama nazwa wskazuje rozprężanie spalin, co w efekcie eliminuje nakładanie się fal (eliminują wysokie częstotliwości).

Wyróżniamy tłumiki rozprężne (emitujące katalizator) o budowie wewnętrznej:
– perforowanej rury
– perforowanej rury ze zwężką (powoduje większą kumulacje spalin przez co rozprężanie jest skuteczniejsze, ale kosztem ich przepływu).

Najczęściej zadawane pytania:

  1. Czy można zastąpić katalizator rurą / strumienicą / tłumikiem?Z punktu widzenia prawa – nie. Jeśli samochód fabrycznie jest wyposażony w reaktor katalityczny, jego brak podczas przeglądu okresowego lub podczas kontroli służb mundurowych jest równoznaczny z zatrzymaniem dowodu rejestracyjnego.
    W praktyce w samochodach o normach do Euro2 (czyli modelach do 2000r, posiadających jedną sondę lambda) jest możliwe pominięcie, jednak w samochodach z sondą lambda jednoprzewodową, powoduje to często prace sondy w niewłaściwej temp., a co za tym idzie – nieprawidłową pracę silnika.
    Przy normach wyższych niż Euro2, pominięcie katalizatora jest teoretycznie niemożliwe (z uwagi na 2 sondy). Wyjątkami są sytuacje gdy odczyty z sondy diagnostycznej (za katalizatorem) są nieprawidłowe z uwagi na zużycie. Na rynku dostępne są przedłużacze do sond diagnostycznych, jednak żadna z nich nie gwarantuje powodzenia przy jej zamontowaniu.

    2. Czy jest jakaś różnica w dźwięku pomiędzy rurą / strumienicą / tłumikiem?

    Zarówno rura jak i strumienica powodują mało przyjemny metaliczny dźwięk z uwagi na brak ukierunkowania / rozprężenia wstępnego spalin. Dopiero tłumik rozprężny jest w stanie częściowo zredukować ten efekt.

    3. Jaki jest wpływ (spalanie, moc) zmiany katalizatora na strumienice / rurę?

    Ponieważ zmniejszamy opory w układzie wydechowym zyskać powinniśmy większą moc, jednak nie jest to takie proste. Pozbywając się reaktora katalitycznego, przy niskich obrotach możemy odczuć gorszą reakcję przy naciśnięciu na pedał gazu (pozbawiamy się ciśnienia podkolektorowego o którym pisaliśmy w poprzednich artykułach). Ewentualny przyrost mocy możemy odczuć przy wyższych obrotach. Jest to tylko w przypadku prawidłowo zamontowanych strumienic. Pamiętajmy, że wraz ze wzrostem mocy zmianie może ulec spalanie. Brać pod uwagę należy również ew. zmiany w odczycie z sondy lambda (dlatego nie można się sugerować, że w innym modelu taki zabieg nie wyrządził niepożądanych efektów).
    Usunięcie reaktora katalitycznego ma negatywny wpływ na toksyczność spalin – są one znacznie bardziej szkodliwe i mogą powodować podrażnienia dróg oddechowych.

    4. Czy w autach wyposażonych w turbiny usunięcie katalizatora może mieć negatywny wpływ?

    Tak. Usunięcie reaktora katalitycznego zwiększa przepływ w układzie wydechowym a więc powoduje to zwiększenie prędkości obrotowej turbiny, oraz zakresu jej załączenia (od ok. 1200-1500 rpm silnika) co może doprowadzić do jej szybszego zużycia i uszkodzenia.
    Dodatkowo pojawia się typowe gwizdanie turbiny w całym zakresie jej działania.

    5. Czy można dowolnie montować katalizatory o różnych normach emisji spalin?

    Nie. Zamontowanie reaktora o niższej normie spowoduje nieprawidłowy odczyt z sondy diagnostycznej oraz zapalenie się kontrolki ”Check engine”. Jedynie przy zamontowaniu reaktora o wyższej klasie nie spowoduje niepożądanych efektów (jednak są one droższe).

    6. Jak dobrać odpowiedni katalizator?

    Najlepiej pozostawić to wyspecjalizowanemu serwisowi. Opis sprzedawanych reaktorów uniwersalnych jest często mylny, co może powodować niepotrzebny wydatek oraz uszkodzenie nowego reaktora.

    7. Na jaki czas przewidziana jest praca katalizatora?

    Reaktor katalityczny jak każde inne urządzenie ulega zużyciu. Z czasem powłoka katalityczna jest coraz mniejsza, co prowadzi do osadzania się nagaru a w konsekwencji niedrożności układu wydechowego. Czas „życia” reaktorów katalitycznych określa się na 80 do 120 tyś km lub 5 lat.

    8. Mam uszkodzony katalizator, słyszę jak coś w nim się obija. Jakie są konsekwencje nie wymieniania go?

    Najczęstszym uszkodzeniem reaktora katalitycznego jest pęknięcie monolitu. Drobinki oraz większe kawałki przedostają się do tłumików, powoli go zapychając. Może to doprowadzić do niedrożności układu wydechowego, czego konsekwencją może być powstanie nieszczelności na elementach takich jak złącza elastyczne lub uszczelki. W najgorszym scenariuszu spaliny znajdą częściowe ujście na uszczelce pod głowicą (a to już remont silnika).